در روزهای اخیر، سوختن یکی از قدیمی‌ترین عمارت‌های تهران در نبش خیابان جمهوری و لاله‌زار که زمانی محل «کافه آیبتا» بود، بار دیگر بحث درباره رها شدن این مکان‌های تاریخی را موضوع روز کرده است. علاقه‌مندان فرهنگ و گردشگری معتقدند خانه‌ها و عمارت‌های پرخاطره‌ تهران با وجود ثبت در میراث فرهنگی، از گزند ویرانی در امان نیستند و این مسئله هویت تاریخی تهران را تهدید می‌کند.

ایندیپندنت‌ فارسی

تهران با خانه‌های قدیمی، باغ‌ها و تاریخش هویت دارد. تعدادی از زیباترین خانه‌های این شهر بزرگ از دوران قاجار به‌ جا مانده‌اند که البته هرکدام سرنوشتی متفاوت دارند. در این میان، خانه‌هایی که مرمت شده باشند و از آن‌ها نگهداری شود و درشان به روی بازدیدکنندگان باز باشد، انگشت‌شمارند. این در حالی است که در تهران، شهری که این روزها مملو از دود، ترافیک و برج‌های سربه‌فلک کشیده است، همین یادگارهای به‌جامانده از معماری دوران قاجار که از میان صدها باغ و عمارتی که دیگر از آن‌ها اثری نیست، باقی مانده‌اند، روزنه‌‌هایی کوچک اما خاطره‌ساز به شمار می‌روند.

ایندیپندنت‌ فارسی 

امروز بسیاری‌ ازعمارت‌های قاجاری همانند دروازه‌های قدیمی تهران کامل تخریب شده‌اند، اما هنوز تعداد انگشت‌شماری از عمارت‌ها بر جای مانده‌اند تا زبان گویای تاریخ این شهر باشند؛ عمارت‌هایی که برخی محل زندگی رجالی چون مشیرالدوله، کامران میرزا، ظل‌السلطان، معیرالممالک بوده‌اند‌؛ اما این عمارت‌ها که زمانی در مناطق اعیان‌نشین تهران واقع شده بودند، این روزها سرنوشتی غم‌انگیز دارند.

وقتی به بافت قدیم تهران سر می‌زنیم، مغازه‌هایی را می‌بینیم که در محل خانه‌های به‌جامانده از دوران قاجار فعال‌اند اما به دلیل تغییر ظاهری، معماری قدیمی آن‌ها جز بادقت به چشم نمی‌آید. از میان محلات قدیمی تهران، لاله‌زار امروز وضعیتی نگران‌کننده دارد؛ خیابانی که در آن خانه‌هایی با معماری دوره قاجار و پهلوی اول پابرجا مانده‌اند و بالای تابلو مغازه‌ها و لابه‌لای تابلوها و سیم‌های برق، باقیمانده عمارت‌های قدیمی به‌سختی خودنمایی می‌کنند؛ با این حال، خطر تخریب آن‌ها برای ساخت مجموعه‌های تجاری هر روز این مکان‌ها را تهدید می‌کند؛ خطر تبدیل شدن به مغازه‌های لوسترفروشی و وسایل برقی که محل‌هایی پر رفت‌وآمد و مملو از  نور و رنگ‌اند.

ایندیپندنت‌ فارسی

از میان عمارت‌های مشهور قاجار که تنها نامی از آن‌ها به‌ جا مانده، تهران تنها با چند عمارت کمی مهربان‌تر بوده است؛ هرچند همین مهربانی هم آنقدر نیست که امروز رونق‌بخش این بناها باشد. یکی از آن‌ها «عمارت مسعودیه» است؛ عمارتی که اگرچه مدت زیادی از تعطیل شدن آن می‌گذرد، هنوز هم سردر و بناهای داخلی‌ آن  از شکوه معماری قاجار نشان دارد.

در سال‌های اخیر فعالان و علاقه‌مندان میراث فرهنگی برای بازگشایی عمارت مسعودیه تلاش زیادی کردند. به‌ویژه آنکه این عمارت در وقایع مشروطه و به توپ بسته شدن مجلس جایگاهی تاریخی دارد.

تا چند سال پیش هم این مکان مشتاقان تهران را به بازدید فرا می‌خواند؛ عمارتی باشکوه که بعد از تعطیلی چندساله، وقتی از کنار آن می‌گذرید، میزان آسیبی که به بنا وارده شده مشخص است؛ تا حدی‌ که جدار کناری آن را با پوشش فلزی پوشانده‌اند تا داخل محوطه عمارت دیده نشود. وقتی به‌سختی و از لابه‌لای پوشش‌های فلزی به درون محوطه مسعودیه نگاهی بیندازید، شیشه‌های شکسته و ستون‌هایی را که آسیب جدی دیده‌اند، می‌بینید.

ایندیپندنت‌ فارسی

عمارت مشیرالدوله هم گویی این روزها نفس‌های آخرش را می‌کشد. این عمارت که قانون اساسی مشروطه در آن نوشته شد و ارزش تاریخی بالایی دارد، در اختیار «موسسه طب اسلامی» قرار گرفته است و با وجود ممانعت از ورود عموم مردم به عمارت، معدود تصاویر منتشر شده از وخامت اوضاع آن نسبت با دوران شکوه و رونق این بنا، حکایت دارد؛ با این حال برخی معتقدند همین پابرجا ماندن و مرمت نصفه نیمه عمارت مشیرالدوله یکی از اتفاق‌های خوبی است که در روزگار ما برای این عمارت تاریخی پیش‌ آمده است.

سرنوشت عمارت معیرالممالک نیز بهتر آنچه گفته شد، نیست؛ البته اخباری مبنی بر احیای این عمارت منتشر شده و شهرداری منطقه ۱۲ اعلام کرده است با تملک این بنا قصد دارد آن را همانند باغ کیهانی مرمت و برای بازدید عموم آماده کند.

تعدادی از عمارت‌های مهم دوره قاجار به رجال شاخص آن عصر تعلق نداشته‌اند ولی به دلیل تغییر کاربری‌ به‌ موزه، امروز سرنوشت بهتری دارند. «خانه موزه مقدم» از جمله بناهایی است که در مقام یکی از مهم‌ترین نمادهای معماری قاجار همچنان پابرجا است. در روزهای اخیر گفته شد که جداره جنوبی آن در دست مرمت است که به دلیل بی‌دقتی‌ها در بازسازی، نگرانی فعالان میراث فرهنگی را برانگیخته است.

خانه موزه مقدم منزل شخصی خاندان محمدتقی خان احتساب‌الملک بود و علت ماندگاری‌ آن پسر مالک اولیه یعنی محسن مقدم است که استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران بود. او با استقرار در خانه پدری به ارزش این خانه پی برد و آن را به‌طور مناسبی نگهداری و در نهایت وقف کرد تا از گزند تخریب در امان بماند. موزه مقدم خانه‌ای زیبا و شگفت‌انگیز است. کاشی‌کاری‌ها و ورودی زیبای آن به‌راستی چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این موزه به دلیل به نمایش گذاشتن اشیا و صنایع‌دستی دوره قاجار اهمیت بسیاری دارد.

از دیگر خانه‌هایی که به مدد موزه شدن توانسته‌اند به عنوان یادگاری معماری قاجار پابرجا بمانند، «خانه مینایی‌ها» یا موزه خیابان ولی‌عصر است که در منطقه منیریه تهران و در اراضی مادر کامران میرزا واقع است. این بنای تاریخی از معدود اماکنی است که از اراضی امیری به جا مانده و امروز به موزه خیابان ولی‌عصر ( پهلوی سابق) تبدیل شده است.

ایندیپندنت‌ فارسی

به نمایش گذاشتن عکس‌ها و مرور تاریخچه بلندترین خیابان تهران، خیابان پهلوی (ولی‌عصر) این موزه را به محلی جذاب برای علاقه‌مندان تاریخ این شهر تبدیل کرده است. البته بازسازی این خانه در اواخر دهه ۴۰ باعث شد آنچه امروز در داخل خانه مینایی‌ها می‌بینیم، به معماری قاجار شباهت چندانی نداشته باشد، ولی حضور این بنا از بافت قدیمی امیریه، به نوعی یادآور عمارت مشهور امیریه است که دیگر از آن اثری نیست.

از دیگر بناهای دوره قاجار می‌توان به «عمارت کاظمی» اشاره کرد که امروز به نام موزه تهران قدیم شناخته می‌شود. این عمارت در محله امامزاده یحیی قرار دارد و بنا بود به‌عنوان موزه‌ای مهم، جلوه‌گاه تاریخ تهران باشد اما در سال ۹۹ از آن سرقت شد و سارقان با مخفی شدن در این موزه، توانستند گنجینه‌ای به ارزش سه میلیارد تومان را از آن خارج کنند.

در بازار بزرگ تهران که خود به‌ جا مانده از دوران قدیم شهر است، «خانه ملک» از عمارت‌های مشهور دوره قاجار است که زیبایی چشم‌نوازی دارد. این عمارت در سال‌های اخیر مانند بسیاری از خانه‌های قدیمی دوره قاجار و پهلوی اول به کافه تبدیل شده است.

«خانه موزه بازار»، «خانه موتمن»، «خانه اتحادیه» بناهای دیگری‌اند که تا امروز از طوفان ویرانی و تخریب در امان مانده‌اند.

نکته عجیب درباره بسیاری از بناهای مرمت و احیا شده آن است که امکان بازدید عمومی از آن‌ها وجود ندارند. مشخص نیست چرا وقتی قرار نیست این بناهای تاریخی در معرض بازدید علاقه‌مندان قرار گیرند، آن‌ها را مرمت کرده‌اند. البته شاید یکی از دلایل مهم این باشد که بخش مهمی از بناهای باقیمانده دوره قاجار در سال‌های بعد از انقلاب در اختیار نهادها و سازمان‌ها قرار گرفته است و این نهادها حاضر به بازگشایی آ‌ن‌ها نیستند.

«عمارت کلاه‌فرنگی» که سال‌ها در تملک وزارت ارتباطات بود، در دوران «وزیر جوان» دولت روحانی مرمت و دفتر کار او شد. آذری جهرمی در همان زمان اعلام کرد بعد از پایان مرمت، بازدید عمومی از این محل آزاد می‌شود، اما این وعده محقق نشد.

اگر اهل تهران‌گردی باشید و در محله‌های قدیمی این شهر گردش کنید، با بناهای مواجه می‌شوید که یادگار دوران شاهان قاجار یا دوره پهلوی او‌ل‌اند. بناهایی که به‌واسطه سرعت گرفتن ساخت‌وساز در تهران و درک نشدن اهمیت تاریخی شهر هر روز پیش چشم شهروندان تخریب می‌شوند؛ خانه‌هایی که حافظه تاریخی تهران‌اند و نبود آن‌ها این شهر را به فراموشی دچار می‌کند.